Σε ολόκληρη την Ευρώπη, οι γυναίκες Ρομά παραμένουν ανάμεσα στις πιο περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες βιώνοντας πολλαπλές μορφές αποκλεισμού: κοινωνικές προκαταλήψεις, διακρίσεις λόγω φύλου και εθνοτικής ταυτότητας, περιορισμένη πρόσβαση σε εκπαίδευση, υγειονομική περίθαλψη και εργασία.
Στην Ελλάδα, όπου πολλές κοινότητες Ρομά εξακολουθούν να ζουν υπό δύσκολες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, αυτές οι ανισότητες γίνονται ακόμη πιο έντονες. Παρ’ όλα αυτά, μέσα σε αυτές τις ίδιες κοινότητες υπάρχει ένα ισχυρό δυναμικό αλλαγής που αναδύεται όταν οι γυναίκες αποκτούν χώρο, φωνή και υποστήριξη, ώστε να αναπτύξουν τον ρόλο τους στο κοινωνικό γίγνεσθαι.
Με αυτή την πεποίθηση σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε το έργο για την ενδυνάμωση των γυναικών Ρομά, με την υποστήριξη του προγράμματος «Κοινωνική ένταξη και ενδυνάμωση Ρομά» των EEA Grants στην Ελλάδα. Ο σκοπός του δεν ήταν να δημιουργήσει μια ακόμη παρέμβαση ευαισθητοποίησης που θα εξαντλούνταν σε θεωρητικές προσεγγίσεις. Αντίθετα, επεδίωξε να ανοίξει πραγματικούς διαύλους συμμετοχής, να καλλιεργήσει εμπιστοσύνη και να δημιουργήσει ευκαιρίες όπου οι ίδιες οι γυναίκες Ρομά θα μπορούν να ακουστούν, να μοιραστούν εμπειρίες και να συμβάλλουν ενεργά στη διαμόρφωση της ζωής μέσα στις κοινότητές τους.
Βασική διαπίστωση στην οποία στηρίχθηκε το έργο είναι ότι η ενδυνάμωση των γυναικών δεν αφορά ποτέ μονάχα το άτομο. Αγγίζει τις οικογένειές τους, τις σχέσεις τους με τους θεσμούς, τη θέση τους μέσα στην κοινότητα και, τελικά, την ίδια την κοινωνική συνοχή. Η ενδυνάμωση των γυναικών Ρομά συνεπάγεται σταδιακή αλλαγή νοοτροπίας, πρόσβαση στη γνώση, καλλιέργεια αυτοπεποίθησης, βιωματική εκπαίδευση και αφορμές συμμετοχής στον δημόσιο διάλογο. Η συμμετοχή, όχι η παθητική παρακολούθηση, αποτέλεσε τον θεμέλιο λίθο του έργου.
Η υλοποίηση ξεκίνησε σε δύο δήμους με σημαντικό πληθυσμό Ρομά – Αγία Βαρβάρα Αττικής και Ήλιδα Ηλείας. Και οι δύο περιοχές αποτελούν ζωντανά κοινωνικά μικροσυστήματα, όπου συνυπάρχουν προκλήσεις αλλά και διαδρομές ένταξης, συνεργασίας και διαλόγου. Το έργο υλοποιήθηκε από το Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου – Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου (ΚΕΣΔ) σε συνεργασία με την Ελληνική Εταιρεία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης (ΕΕΤΑΑ) και με την ενεργή συμμετοχή των δημοτικών αρχών.
Η προπαρασκευαστική φάση ξεκίνησε την άνοιξη του 2023. Στόχος ήταν να χτιστούν ισχυρά θεμέλια συντονισμού, παρακολούθησης και αξιολόγησης του έργου. Η συνάντηση έναρξης πραγματοποιήθηκε στα τέλη Ιουνίου, με εκπροσώπους όλων των εταίρων να συμμετέχουν εποικοδομητικά θέτοντας κοινούς στόχους και ρυθμούς συνεργασίας. Ακολούθησε ενημερωτική ημερίδα στην Αγία Βαρβάρα τον Ιούλιο, με στόχο τη γνωριμία με την τοπική κοινωνία, τη διασύνδεση με κοινωνικές δομές και τη θεμελίωση δεσμών εμπιστοσύνης με τις κοινότητες Ρομά.
Ωστόσο, η εξέλιξη των πραγμάτων δεν υπήρξε γραμμική. Το φθινόπωρο του 2023, ενόψει των αυτοδιοικητικών εκλογών της 8ης και 15ης Οκτωβρίου, η συνεργασία με τους δήμους βρέθηκε αντιμέτωπη με καθυστερήσεις λόγω αλλαγών στα δημοτικά σχήματα και ανακατατάξεων αρμοδιοτήτων. Από αυτή τη μετάβαση γεννήθηκε ένα κρίσιμο μάθημα: Τα έργα κοινωνικού αντίκτυπου απαιτούν ευελιξία, στρατηγική υπομονή και συνεχή διασύνδεση με πολλαπλές θεσμικές επαφές. Όταν στηρίχθηκαν εναλλακτικά δίκτυα επικοινωνίας και ενισχύθηκαν σχέσεις και με υπηρεσιακά στελέχη των δήμων, εξασφαλίστηκε η αναγκαία συνέχεια και οι δράσεις προχώρησαν απρόσκοπτα.
Με την ολοκλήρωση αυτής της μεταβατικής περιόδου, το έργο πέρασε στην πιο ουσιαστική του φάση: τις δια ζώσης εργαστηριακές συναντήσεις με ομάδες γυναικών Ρομά στις δύο περιοχές παρέμβασης. Τα εργαστήρια οργανώθηκαν με βασική αρχή ότι η συμμετοχή πρέπει να είναι βιωματική, όχι θεωρητική. Οι συζητήσεις ξεκίνησαν από τις πραγματικές εμπειρίες των γυναικών: τη θέση τους στην οικογένεια, την πρόσβαση στην εκπαίδευση, τις υποχρεώσεις τους, την οικονομική τους ανεξαρτησία ή εξάρτηση, τις δυσκολίες επικοινωνίας με δημόσιες υπηρεσίες, τις προσδοκίες τους για το μέλλον των παιδιών τους.
Κάθε εργασία είχε σχεδιαστεί προσεκτικά για να δημιουργήσει χώρο έκφρασης. Πολλές γυναίκες μίλησαν για πρώτη φορά σε οργανωμένο πλαίσιο που αναγνώριζε τη φωνή τους ως ουσιαστική. Άλλες αναγνώρισαν ότι συχνά αποκλείονται από διαδικασίες λήψης αποφάσεων ακόμη και εντός των ίδιων των κοινοτήτων τους, όχι μόνο από την ευρύτερη κοινωνία. Η διερεύνηση θεμάτων ισότητας, δικαιωμάτων και ενεργού συμμετοχής έγινε όχι με διαλέξεις αλλά με ανοιχτό διάλογο, ανταλλαγή εμπειριών και προσεκτική διευκόλυνση, με σεβασμό στην κουλτούρα κάθε ομάδας.
Παράλληλα, η ΕΕΤΑΑ συντόνισε εργαστήρια ειδικά σχεδιασμένα για την ενίσχυση της ικανότητας των δήμων να αναπτύσσουν πολιτικές με οπτική ισότητας φύλων. Αυτή η διάσταση είναι κρίσιμη: Οι δήμοι δεν είναι μόνο θεσμικοί συντονιστές έργων· είναι ο κοντινότερος κρίκος του κράτους προς τον πολίτη. Όταν αυτοί ενσωματώνουν την ισότητα και την κοινωνική ένταξη στις στρατηγικές τους, μπορούν να δημιουργήσουν πιο στοχευμένες και αποτελεσματικές λύσεις.
Για να ενισχυθεί η προβολή τού έργου και να ανοίξει ο δημόσιος διάλογος γύρω από την εικόνα των γυναικών Ρομά, υλοποιήθηκε ολοκληρωμένη εκστρατεία ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης. Δημιουργήθηκαν αφίσες, ενημερωτικά φυλλάδια, οπτική ταυτότητα του έργου και έντυπο υλικό. Παράλληλα, αξιοποιήθηκαν εκτενώς τα κοινωνικά δίκτυα, με στόχο η επικοινωνία να φτάσει και στους νεότερους.
Ξεχωριστή απήχηση είχαν τρία σύντομα βίντεο της καμπάνιας που προβλήθηκαν στο Instagram, TikTok και YouTube. Δεν είχαν στόχο τη συγκίνηση ή τον οίκτο αλλά την αναγνώριση. Ανέδειξαν γυναίκες με ρόλους, ευθύνες, δημιουργικότητα και προσπάθεια – γυναίκες με πραγματικές ζωές. Τα βίντεο αντέκρουσαν την εικόνα της «αόρατης γυναίκας» και παρουσίασαν τη γυναίκα Ρομά ως ενεργά παρούσα και δημιουργική δύναμη της κοινωνίας.
Παράλληλα, προβλήθηκε τηλεοπτικό κοινωνικό μήνυμα διάρκειας 20 δευτερολέπτων σε εθνικά και περιφερειακά κανάλια στην Αττική και στη δυτική Ελλάδα. Το μήνυμα υπογράμμισε ότι οι γυναίκες Ρομά δεν ζητούν προνόμια — ζητούν ισότιμη συμμετοχή και πρόσβαση. Ήταν μια δημόσια δήλωση αξιοπρέπειας και ισότητας.
Κομβικής σημασίας ήταν και τα δύο εργαστήρια δημόσιου διαλόγου για δημοσιογράφους. Συγκέντρωσαν επαγγελματίες των μέσων ενημέρωσης, κοινωνικούς λειτουργούς και νομικούς, με στόχο να εξετάσουν πώς ο δημόσιος λόγος επηρεάζει την κοινωνική ένταξη των Ρομά. Οι συζητήσεις ανέδειξαν πώς τα στερεότυπα αναπαράγονται ακούσια ακόμη και μέσα από τη γλώσσα των ΜΜΕ. Η υπεύθυνη δημοσιογραφία μπορεί να γίνει πολύτιμος σύμμαχος στη μάχη κατά των αποκλεισμών.
Η εκστρατεία τού έργου έφτασε συνολικά 2.837 γυναίκες Ρομά μέσω διαδικτυακής διάδρασης, ενώ υλοποιήθηκαν δώδεκα οργανωμένες δράσεις ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης σε τοπικό επίπεδο. Η συμμετοχή δεν ήταν παθητική: γυναίκες αλληλεπίδρασαν, ρώτησαν, μοιράστηκαν εμπειρίες, παρακολούθησαν υλικό, το αναμετάδωσαν σε άλλες.
Όμως, πίσω από τους αριθμούς υπήρξαν κυρίως δεσμοί. Δημιουργήθηκαν σχέσεις εμπιστοσύνης με τις κοινότητες. Άνοιξαν δίαυλοι επικοινωνίας με τους δήμους. Ενισχύθηκε η αντίληψη ότι η ενδυνάμωση των γυναικών δεν απειλεί, αλλά ωφελεί τις κοινότητες. Δεν τις απομακρύνει από την ταυτότητά τους – αντίθετα, τους επιτρέπει να τη διαχειριστούν με αξιοπρέπεια και αυτονομία.
Επιπλέον, το έργο δεν υλοποιήθηκε στο κενό. Εναρμονίστηκε με το Εθνικό Σχέδιο για την Κοινωνική Ένταξη των Ρομά 2021–2030 και το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ισότητα των Φύλων 2021–2025, ενώ ανταποκρίνεται άμεσα στις στρατηγικές προτεραιότητες των EEA Grants για μείωση ανισοτήτων και ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής. Υπήρξε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για το πώς οι εθνικές πολιτικές μπορούν να γίνουν πράξη σε τοπικό επίπεδο.
Το σημαντικότερο, όμως, αποτέλεσμα βρίσκεται στο πεδίο της αλλαγής νοοτροπίας. Η ενδυνάμωση δεν είναι επιδοτούμενο έργο ούτε σύνθημα. Είναι διαδικασία. Και οι διαδικασίες θέλουν χρόνο, σταθερότητα και συνέχεια. Το έργο απέδειξε ότι, όταν δημιουργούνται δομές συμμετοχής και ουσιαστικού διαλόγου, οι γυναίκες ανταποκρίνονται με θέληση. Όταν ακούγονται, αναλαμβάνουν ρόλο. Όταν αποκτούν εμπιστοσύνη, συμμετέχουν.
Η συνεργασία με τους δήμους αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα βιωσιμότητας. Οι τοπικές κοινωνίες μπορούν να γίνουν εργαστήρια ισότητας, αν οι τοπικές αρχές μετατρέψουν τα ευρήματα τέτοιων έργων σε πολιτικές. Η ενδυνάμωση των γυναικών Ρομά δεν είναι υπόθεση μόνο κοινωνικής φροντίδας αλλά και τοπικής δημοκρατίας.
Τελικά, η κληρονομιά αυτού του έργου δεν βρίσκεται μόνο σε όσα πέτυχε, αλλά κυρίως σε όσα ξεκίνησε. Δημιούργησε το έδαφος για μεγαλύτερη συμμετοχή, για διαγενεακή αλλαγή, για δικτύωση, ενημέρωση και συνέργειες. Οι γυναίκες Ρομά που συμμετείχαν σε αυτήν τη διαδρομή αναγνώρισαν τη δύναμη της κοινής φωνής και τη σημασία της συλλογικής έκφρασης.
Alliance for awareness and activation of Roma women
Across Europe, Roma women remain among the most marginalised members of society, navigating a complex web of social exclusion, economic barriers, and cultural expectations. In Greece, where many Roma communities live in conditions of deprivation and limited access to basic services, these inequalities become even more pronounced. Yet within these same communities lies a powerful potential for transformation — a potential that can only be unlocked when women are given the space, support, and recognition to lead.
The project, supported by the EEA Grants in Greece, was conceived with this very purpose: to open pathways for Roma women to participate, to be heard, and to shape their communities’ future. It was not a project about assistance — it was about agency. It aimed to challenge the silence that too often surrounds Roma women’s voices and replace it with visibility, dialogue, and leadership.
The reasoning behind the project was simple yet profound. When women gain access to education, employment, and representation, they uplift not only themselves but their families and communities. For Roma women, empowerment is more than individual advancement — it is the cornerstone of social cohesion and inclusion. The project therefore set out to explore how Roma women perceive and experience their roles, how they interact with their communities and institutions, and what can be done to ensure they have equal access to opportunities and decision-making.
The initiative took root in two Greek municipalities — Agia Varvara in Attica and Ilida in Western Greece — both areas with significant Roma populations. Here, the project unfolded through a combination of local partnerships, practical workshops, and awareness campaigns designed to both inform and inspire. It was coordinated by the Centre for European Constitutional Law – Themistocles and Dimitris Tsatsos Foundation (CECL) and the Hellenic Agency for Local Development and Local Government (EETAA), in close collaboration with municipal authorities.
The preparatory phase began in spring 2023, with teams from CECL and EETAA working to set up structures for coordination, monitoring, and evaluation. By late June, the project’s kick-off meeting gathered all partners in an atmosphere of optimism and collaboration. Representatives of both municipalities attended, eager to translate strategic goals into meaningful local actions. A few weeks later, in July, an informational event in Agia Varvara opened the project to the community, signaling the start of an initiative that would bring Roma women, public officials, and civil society actors into direct conversation.
But progress in the public sphere rarely unfolds without challenge. By early autumn, Greece was entering a politically sensitive period, as local elections were scheduled for October 2023. The resulting changes in municipal leadership brought a temporary pause to communication, delaying some workshops and causing uncertainty among project teams. This period became a valuable learning moment — a reminder that public projects must remain agile and adaptable to political transitions. To mitigate disruption, the coordinators established relationships not only with elected officials but also with administrative staff less affected by electoral outcomes. This ensured continuity in communication and decision-making, allowing activities to proceed smoothly even as municipalities entered a new cycle of governance.
Through this process, one core lesson became clear: effective collaboration requires anticipation. Engaging stakeholders early, building diverse networks of support, and maintaining open channels of dialogue are essential practices, particularly in projects that depend on institutional partnerships. This proactive approach transformed a potential obstacle into a model of resilience and flexibility.
When implementation resumed, the project moved swiftly into its most visible phase — the community workshops. These sessions were not lectures or training seminars but participatory spaces designed to spark reflection and exchange. Roma women gathered to discuss topics ranging from gender roles and equality to leadership and participation. They examined the barriers that limited their access to education and work and explored ways to overcome them through collective action.
The workshops held in Agia Varvara and Ilida were carefully adapted to the local context, acknowledging that no two Roma communities are alike. While some participants came with previous experience in community engagement, others were encountering the concept of empowerment for the first time. Facilitators guided discussions with sensitivity, ensuring that every voice could be heard. Municipal representatives attended as observers and partners, bridging institutional perspectives with lived experience. This approach mirrored the project’s underlying principle: inclusion begins when people share the same table.
Parallel to these grassroots activities, EETAA coordinated additional workshops that strengthened local capacity and supported municipalities in designing gender-responsive policies. These sessions highlighted the role of local government as both a facilitator and a beneficiary of inclusion. When Roma women are able to articulate their needs and aspirations, municipal authorities gain invaluable insights into how to deliver services more effectively. In this way, empowerment becomes a two-way process — women gain agency, and institutions gain understanding.
To ensure the project’s messages reached beyond the workshop rooms, a comprehensive awareness and sensitisation campaign was launched. The campaign combined traditional communication tools — posters, leaflets, and public events — with a strong digital presence on social media platforms. The visual identity of the project, including a distinctive logo, became a unifying element across all materials.
One of the campaign’s most dynamic components was the production of three short videos featuring everyday Roma and non-Roma women balancing family, work, and community life. These vignettes, circulated on Instagram, TikTok, and YouTube, captured the essence of shared humanity while challenging stereotypes. The videos resonated especially with younger audiences, encouraging them to question inherited prejudices and recognise Roma women as active, capable participants in society.
A 20-second television spot followed — a concise but powerful message aired on national and regional networks in Attica and Western Greece. Featuring real community members, the spot presented Roma women not as subjects of charity but as agents of change, whose stories and contributions enrich collective life. Its broadcast as a public service announcement amplified the project’s visibility, reaching viewers far beyond the initial localities.
Complementing these efforts, two public discourse workshops for journalists were organised, bringing together media professionals, social workers, educators, and legal experts. These sessions explored how narratives in mainstream media shape public perceptions of Roma communities, often reinforcing stereotypes that hinder integration. Journalists were encouraged to adopt more inclusive language, contextualise stories, and highlight positive examples of participation and leadership. By equipping media actors with knowledge and sensitivity, the project extended its influence into the public sphere, fostering more balanced and empathetic reporting.
The campaign’s reach was both broad and deep. Online engagement metrics showed that 2,837 Roma women interacted with project-related content, from social media posts to digital workshops. This online engagement complemented in-person activities, ensuring that messages of equality and inclusion were accessible even to those unable to attend physically. In total, twelve awareness-raising campaigns were implemented, blending digital and face-to-face components. Together, they cultivated a dialogue between Roma and non-Roma communities, highlighting solidarity, mutual respect, and the shared benefits of equality.
Behind these numbers lies a powerful narrative of connection. Each workshop, poster, and video became a thread in a larger tapestry of inclusion. Roma women who had long felt invisible discovered a platform where their experiences were valued. Municipalities gained a clearer understanding of how to address the intersection of ethnicity and gender in their local policies. And the public — through social and traditional media — was exposed to a new image of Roma women: strong, resourceful, and integral to their communities.
This transformation aligns closely with the broader goals of the EEA Grants Programme, which seeks to reduce social and economic disparities across Europe while strengthening cooperation between states. By focusing on gender equality and empowerment within Roma communities, the project not only met the programme’s objectives but also contributed to national priorities such as the National Strategy and Action Plan for the Social Integration of Roma (2021–2030) and the National Action Plan for Gender Equality (2021–2025).
In practice, the project’s success lay in its ability to connect policy frameworks with everyday realities. It translated abstract commitments into tangible action — workshops where women spoke freely, media campaigns that shifted perception, and partnerships that built trust. The process was as important as the outcome. By involving municipalities, NGOs, and community members in shared planning, the project demonstrated how cooperation can overcome historical barriers of mistrust and marginalisation.
Equally important was the project’s understanding that empowerment is not achieved overnight. It is an ongoing process, requiring patience, persistence, and sustained dialogue. The foundations laid during this project now serve as reference points for future initiatives. The materials developed — from workshop toolkits to communication resources — can be replicated or adapted in other regions, creating a ripple effect that extends beyond the original beneficiaries.
What emerged most clearly from this experience is the transformative power of participation. When Roma women are given the tools to express themselves and the platforms to be heard, they not only advocate for their rights but also redefine the narrative surrounding their communities. Empowerment in this context becomes both a personal journey and a collective act — one that strengthens the bonds between individuals and institutions, between local realities and national strategies, between visibility and voice.
The project also illuminated the indispensable role of local authorities in driving inclusion. Municipalities, by virtue of their proximity to citizens, are best positioned to identify needs, implement responsive measures, and sustain change. By engaging local officials as partners rather than external observers, the project reinforced the idea that inclusion is a shared responsibility. The collaboration between the municipal structures of Agia Varvara and Ilida, civil society organisations, and national institutions stands as a model of multilevel governance rooted in empathy and cooperation.
Ultimately, the story of this project is one of bridges built — between communities and institutions, between Roma and non-Roma, between women and the public life that has too often excluded them. It is a story of gradual transformation, where dialogue replaces distance and understanding replaces fear. The visibility achieved through videos, campaigns, and public events has not only challenged stereotypes but has also created new pathways for policy, advocacy, and community engagement.